تور مشهد |تور لحظه آخری مشهد

هتل قصر طلایی مشهد

(بین المللی مجلل قصر طلایی)

تا 18 % تخفیف قصر طلایی
93% از مسافرین، این هتل را توصیه نموده اند
اطلاعات هتل قصر طلایی مشهد

رزرو هتل قصر طلایی مشهد از تاریخ دوشنبه یازدهم بهمن به مدت 2 شب (قیمت ها به ریال می باشد)
نوع اتاق تخفیف ظرفیت (نفر) نفراضافه صبحانه رایگان دوشنبه
یازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختی دو شب تعداد اتاق
یک تخته
12 % 1 –

2,790,000

2,440,000
2,790,000

2,440,000 5,580,000
4,880,000
دو تخته
دبل لاکچری 15 % 2 2

4,590,000

3,880,000
4,590,000

3,880,000 9,180,000
7,760,000
دبل آتریوم
پنجره به داخل هتل 14 % 2 1

3,990,000

3,400,000
3,990,000

3,400,000 7,980,000
6,800,000
دبل پاناروما
اتاق های رو به حرم طبقات 7 به بالا 16 % 2 2

4,990,000

4,190,000
4,990,000

4,190,000 9,980,000
8,380,000
آپارتمان رویال برای چهار نفر
17 % 4 2

10,590,000

8,700,000
10,590,000

8,700,000 21,180,000
17,400,000
جونیور سوئیت
16 % 2 2

5,290,000

4,430,000
5,290,000

4,430,000 10,580,000
8,860,000
سینیور سوئیت
17 % 2 3

6,690,000

5,530,000
6,690,000

5,530,000 13,380,000
11,060,000
پرنسس روم برای دو نفر
16 % 2 1

5,690,000

4,750,000
5,690,000

4,750,000 11,380,000
9,500,000
کانکت برای چهار نفر
18 % 4 3

9,180,000

7,500,000
9,180,000

7,500,000 18,360,000
15,000,000
پرزیدنت سوئیت
17 % 4 1

12,890,000

10,600,000
12,890,000

10,600,000 25,780,000
21,200,000
امپریال سوئیت
شامل(یک سوئیت جونیورو سوئیت سینیورکه با هم کانکت هستند). 17 % 4 4

11,980,000

9,850,000
11,980,000

9,850,000 23,960,000
19,700,000
قیمت هر نفر اضافه مبلغ 1,200,000 1,080,000 ریال می باشد

هتل مدینه الرضا مشهد

تا 30 % تخفیف مدینه الرضا
91% از مسافرین، این هتل را توصیه نموده اند
اطلاعات هتل مدینه الرضا مشهد

رزرو هتل مدینه الرضا مشهد از تاریخ دوشنبه یازدهم بهمن به مدت 2 شب (قیمت ها به ریال می باشد)
نوع اتاق تخفیف ظرفیت (نفر) نفراضافه صبحانه رایگان دوشنبه
یازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختی دو شب تعداد اتاق
یک تخته
(هافبرد نهار رایگان) تا تاریخ 95/12/24 30 % 1 –

4,970,000

3,470,000
4,970,000

3,470,000 9,940,000
6,940,000
دو تخته
تخت دبل(هافبرد نهار رایگان) تا تاریخ 95/12/24 30 % 2 1

6,760,000

4,725,000
6,760,000

4,725,000 13,520,000
9,450,000
دو تخته
تخت توئین (هافبرد نهار رایگان) تا تاریخ 95/12/24 30 % 2 1

6,760,000

4,725,000
6,760,000

4,725,000 13,520,000
9,450,000
سه تخته
(هافبرد نهار رایگان) تا تاریخ 95/12/24 30 % 3 1

8,330,000

5,830,000
8,330,000

5,830,000 16,660,000
11,660,000
کانکت سه نفره
یک دبل و یک سینگل (هافبرد نهار رایگان) تا تاریخ 95/12/24 30 % 3 1

11,720,000

8,200,000
11,720,000

8,200,000 23,440,000
16,400,000
کانکت چهارنفره
دو تا دبل (هافبرد نهار رایگان) تا تاریخ 95/12/24 30 % 4 1

13,501,960

9,450,000
13,501,960

9,450,000 27,003,920
18,900,000
کانکت پنج نفره
داخل یک اتاق دو تا سینگل واتاق دیگری یک دبل ویک سینگل (هافبردنهار رایگان) 30 % 5 –

15,079,606

10,550,000
15,079,606

10,550,000 30,159,212
21,100,000
یک تخته
برای مسافر خارجی 15 % 1 –

4,970,000

4,220,000
4,970,000

4,220,000 9,940,000
8,440,000
دو تخته
برای مسافر خارجی(تخت دبل) 15 % 2 1

6,760,000

5,740,000
6,760,000

5,740,000 13,520,000
11,480,000
دو تخته
برای مسافر خارجی(تخت توئین) 15 % 2 1

6,760,000

5,740,000
6,760,000

5,740,000 13,520,000
11,480,000
سه تخته
برای مسافر خارجی 15 % 3 1

8,330,000

7,080,000
8,330,000

7,080,000 16,660,000
14,160,000
کانکت سه نفره
برای مسافر خارجی(یک دبل ویک سینگل) 15 % 3 1

11,720,000

9,960,000
11,720,000

9,960,000 23,440,000
19,920,000
کانکت چهارنفره
برای مسافر خارجی(دو تا دبل) 15 % 4 1

13,501,960

11,470,000
13,501,960

11,470,000 27,003,920
22,940,000
کانکت پنج نفره
برای مسافر خارجی(داخل یک اتاق دو تا سینگل واتاق دیگری یک دبل ویک سینگل) 15 % 5 –

15,079,606

12,810,000
15,079,606

12,810,000 30,159,212
25,620,000
قیمت هر نفر اضافه مبلغ 1,580,000 ریال می باشد

 

هتل مجلل درویشی مشهد

تا 8 % تخفیف مجلل درویشی
83% از مسافرین، این هتل را توصیه نموده اند
اطلاعات هتل مجلل درویشی مشهد

رزرو هتل مجلل درویشی مشهد از تاریخ دوشنبه یازدهم بهمن به مدت 2 شب (قیمت ها به ریال می باشد)
نوع اتاق تخفیف ظرفیت (نفر) نفراضافه صبحانه رایگان دوشنبه
یازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختی دو شب تعداد اتاق
یک تخته فصل
8 % 1 –

3,400,000

3,120,000
3,400,000

3,120,000 6,800,000
6,240,000
دو تخته فصل
8 % 2 –

4,900,000

4,500,000
4,900,000

4,500,000 9,800,000
9,000,000
سه تخته فصل
8 % 3 –

5,900,000

5,420,000
5,900,000

5,420,000 11,800,000
10,840,000
سوئیت برای دو نفر فصل
8 % 2 2

5,900,000

5,420,000
5,900,000

5,420,000 11,800,000
10,840,000
دو تخته (توئین)
8 % 2 –

4,900,000

4,500,000
4,900,000

4,500,000 9,800,000
9,000,000
اتاق کوئین
برای دو نفر 8 % 2 1

5,900,000

5,420,000
5,900,000

5,420,000 11,800,000
10,840,000
سوئیت امپریال
برای دو نفر 8 % 2 2

6,900,000

6,340,000
6,900,000

6,340,000 13,800,000
12,680,000
اتاق امپریال
برای سه نفر 8 % 3 –

6,900,000

6,340,000
6,900,000

6,340,000 13,800,000
12,680,000
اتاق چهار تخته فصل
8 % 4 –

7,900,000

7,260,000
7,900,000

7,260,000 15,800,000
14,520,000
دوبلکس
پرزیدنتال (برای دو نفر) 8 % 2 2

15,000,000

13,800,000
15,000,000

13,800,000 30,000,000
27,600,000
پنت هوس اسپا
8 % 2 1

15,000,000

13,800,000
15,000,000

13,800,000 30,000,000
27,600,000
اتاق آینده
برای دو نفر 8 % 2 1

9,500,000

8,740,000
9,500,000

8,740,000 19,000,000
17,480,000
دوبلکس VIP
برای چهار نفر(عرب – چین – هند ) 8 % 4 2

16,000,000

14,720,000
16,000,000

14,720,000 32,000,000
29,440,000
پنت هوس روم
برای دو نفر 8 % 2 2

15,000,000

13,800,000
15,000,000

13,800,000 30,000,000
27,600,000
دوبلکس ویژه VIP
برای چهار نفر(ایران باستان – ایران اسلام) 8 % 4 2

20,000,000

18,400,000
20,000,000

18,400,000 40,000,000
36,800,000
یک تخته
اکونومی(طبقات1?2?3) 8 % 1 –

2,900,000

2,660,000
2,900,000

2,660,000 5,800,000
5,320,000
دو تخته
اکونومی(طبقات1?2?3) 8 % 2 –

3,900,000

3,580,000
3,900,000

3,580,000 7,800,000
7,160,000
سه تخته
اکونومی(طبقات1?2?3) 8 % 3 –

4,900,000

4,500,000
4,900,000

4,500,000 9,800,000
9,000,000
سوئیت
برای دو نفر – اکونومی(طبقات1?2?3) 8 % 2 2

4,900,000

4,500,000
4,900,000

4,500,000 9,800,000
9,000,000
چهارتخته
اکونومی(طبقات1?2?3) 8 % 4 –

6,900,000

6,340,000
6,900,000

6,340,000 13,800,000
12,680,000
قیمت هر نفر اضافه مبلغ 1,100,000 1,010,000 ریال می باشد

 

هتل هما(2) مشهد

تا 45 % تخفیف هما(2)
63% از مسافرین، این هتل را توصیه نموده اند
اطلاعات هتل هما(2) مشهد

رزرو هتل هما(2) مشهد از تاریخ دوشنبه یازدهم بهمن به مدت 2 شب (قیمت ها به ریال می باشد)
نوع اتاق تخفیف ظرفیت (نفر) نفراضافه صبحانه رایگان دوشنبه
یازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختی دو شب تعداد اتاق
سوئیت یک نفره
14 % 1 –

2,780,000

2,370,000
2,780,000

2,370,000 5,560,000
4,740,000
سوئیت دو نفره
معمولی 15 % 2 2

3,445,000

2,900,000
3,445,000

2,900,000 6,890,000
5,800,000
سوئیت یک نفره ویژه
15 % 1 –

3,325,000

2,810,000
3,325,000

2,810,000 6,650,000
5,620,000
سوئیت ویژه دو نفره
16 % 2 2

4,415,000

3,680,000
4,415,000

3,680,000 8,830,000
7,360,000
سوئیت رویال دو نفره
45 % 2 2

7,590,000

4,160,000
7,590,000

4,160,000 15,180,000
8,320,000
سوئیت آپارتمان دو نفره
لوکس 16 % 2 2

3,837,000

3,220,000
3,837,000

3,220,000 7,674,000
6,440,000
سوئیت کانکت
چهار نفره 17 % 4 1

6,890,000

5,660,000
6,890,000

5,660,000 13,780,000
11,320,000
سوئیت رویال چهار نفره
(ویژه A)برای چهار نفر 18 % 4 4

10,900,000

8,880,000
10,900,000

8,880,000 21,800,000
17,760,000
سوئیت کانکت ویژه
برای چهار نفر 18 % 4 2

8,830,000

7,220,000
8,830,000

7,220,000 17,660,000
14,440,000
سوئیت لوکس دو نفره
ویژه برای دو نفر 16 % 2 3

4,807,000

3,999,000
4,807,000

3,999,000 9,614,000
7,998,000
سوئیت رویال چهار نفره
18 % 4 4

8,666,000

7,090,000
8,666,000

7,090,000 17,332,000
14,180,000
سوئیت یک خوابه دو نفره
16 % 4 1

3,837,000

3,220,000
3,837,000

3,220,000 7,674,000
6,440,000
قیمت هر نفر اضافه مبلغ 1,156,000 ریال می باشد

 

هتل پردیسان مشهد

تا 14 % تخفیف پردیسان
71% از مسافرین، این هتل را توصیه نموده اند
اطلاعات هتل پردیسان مشهد

رزرو هتل پردیسان مشهد از تاریخ دوشنبه یازدهم بهمن به مدت 2 شب (قیمت ها به ریال می باشد)
نوع اتاق تخفیف ظرفیت (نفر) نفراضافه صبحانه رایگان دوشنبه
یازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختی دو شب تعداد اتاق
اتاق یک تخته
14 % 1 –

2,278,100

1,937,000
2,278,100

1,937,000 4,556,200
3,874,000
اتاق دو تخته
Double (تخت چسبیده) 14 % 2 1

3,150,100

2,680,000
3,150,100

2,680,000 6,300,200
5,360,000
اتاق دو تخته
Twin (تخت جدا) 14 % 2 1

3,150,100

2,680,000
3,150,100

2,680,000 6,300,200
5,360,000
سه تخته
14 % 3 1

3,913,100

3,327,000
3,913,100

3,327,000 7,826,200
6,654,000
چهار تخته
14 % 4 1

4,676,100

3,980,000
4,676,100

3,980,000 9,352,200
7,960,000
دبل لوکس
14 % 2 1

3,804,100

3,235,000
3,804,100

3,235,000 7,608,200
6,470,000
سوئیت
دوبلکس برای چهار نفر،طبقه بالایی یک تخت دبل و طبقه پایین دو کاناپه تخت خواب شو 14 % 4 –

4,676,100

3,980,000
4,676,100

3,980,000 9,352,200
7,960,000
سینگل لوکس
12 % 1 –

2,639,400

2,307,000
2,639,400

2,307,000 5,278,800
4,614,000
اتاق کانکت برای 4 نفر
14 % 4 2

6,300,200

5,357,000
6,300,200

5,357,000 12,600,400
10,714,000
قیمت هر نفر اضافه مبلغ 752,100 750,000 ریال می باشد

هتل فردوس مشهد

تا 38 % تخفیف فردوس

جزئیات و عکسهای هتل فردوس مشهد

100% از مسافرین، این هتل را توصیه نموده اند
اطلاعات هتل فردوس مشهد

رزرو هتل فردوس مشهد از تاریخ دوشنبه یازدهم بهمن به مدت 2 شب (قیمت ها به ریال می باشد)
نوع اتاق تخفیف ظرفیت (نفر) نفراضافه صبحانه رایگان دوشنبه
یازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختی دو شب تعداد اتاق
یک نفره
دارای یک تخت یک نفره 35 % 1 –

3,161,000

2,040,000
3,161,000

2,040,000 6,322,000
4,080,000
دو نفره دبل
دارای یک تخت دو نفره (دبل) ، IPTV (موزیک ، فیلم بازی…) اینترنت وایرلس،سرویس بهداشتی فرنگی 36 % 2 –

4,196,500

2,660,000
4,196,500

2,660,000 8,393,000
5,320,000
دو نفره توئین
دارای دو تخت یکنفره ، IPTV (موزیک ، فیلم بازی…) اینترنت وایرلس،سرویس بهداشتی فرنگی 36 % 2 –

4,196,500

2,660,000
4,196,500

2,660,000 8,393,000
5,320,000
سه نفره
دارای یک تخت دو نفره (دبل) یک تخت سینگل ، IPTV (موزیک ، فیلم بازی…) اینترنت وایرلس،سرویس بهداشتی فرنگی 37 % 3 1

5,068,500

3,190,000
5,068,500

3,190,000 10,137,000
6,380,000
سوئیت رویال برای دو نفر
دارای یک تخت دو نفره (دبل) + 1 کاناپه تختخوابشو ، میزغذاخوری 2 نفره ،کاناپه، IPTV (موزیک ، فیلم بازی…) اینترنت وایرلس،دارای سرویس بهداشتی فرنگی 37 % 2 1

5,995,000

3,750,000
5,995,000

3,750,000 11,990,000
7,500,000
دو نفره دبل رویال
دارای یک تخت دو نفره (دبل)وتلویزیون ، IPTV (موزیک ، فیلم بازی…) اینترنت وایرلس،سرویس بهداشتی فرنگی ، و دارای کاناپه ، میز غذاخوری 2 نفره 36 % 2 –

4,632,500

2,920,000
4,632,500

2,920,000 9,265,000
5,840,000
سوئیت برای دو نفر
دارای یک تخت دو نفره (دبل) + 1 کاناپه تختخوابشو ، میزغذاخوری 4 نفره ،کاناپه، IPTV (موزیک ، فیلم بازی…)اینترنت وایرلس،دارای سرویس بهداشتی فرنگی ، 37 % 2 1

5,450,000

3,420,000
5,450,000

3,420,000 10,900,000
6,840,000
سوئیت برای چهار نفر
دارای یک تخت دو نفره (دبل) + 1 تخت سینگل و 1 تخت کاناپه تختخوابشو ، میزغذاخوری 4 نفره ،کاناپه، تلویزیون ، IPTV (موزیک ، فیلم بازی…)اینترنت وایرلس،سرویس بهداشتی فرنگی 38 % 4 –

7,194,000

4,460,000
7,194,000

4,460,000 14,388,000
8,920,000
سوئیت رویال برای چهار نفر
دارای یک تخت دو نفره (دبل) ، IPTV (موزیک ، فیلم بازی…)ماهواره اینترنت وایرلس،سرویس بهداشتی فرنگی و دارای کاناپه ، میز غذاخوری4نفره ، 38 % 4 –

7,739,000

4,790,000
7,739,000

4,790,000 15,478,000
9,580,000
آپارتمان یک خوابه
برای دو نفر 38 % 2 –

8,720,000

5,380,000
8,720,000

5,380,000 17,440,000
10,760,000
آپارتمان دو خوابه
برای چهار نفر 38 % 4 –

10,900,000

6,690,000
10,900,000

6,690,000 21,800,000
13,380,000
قیمت هر نفر اضافه مبلغ 880,000 620,000 ریال می باشد

 

هتل پارس مشهد

تا 32 % تخفیف پارس
55% از مسافرین، این هتل را توصیه نموده اند
اطلاعات هتل پارس مشهد

رزرو هتل پارس مشهد از تاریخ دوشنبه یازدهم بهمن به مدت 2 شب (قیمت ها به ریال می باشد)
نوع اتاق تخفیف ظرفیت (نفر) نفراضافه صبحانه رایگان دوشنبه
یازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختی دو شب تعداد اتاق
اتاق یک تخته
27 % 1 –

2,686,000

1,940,000
2,686,000

1,940,000 5,372,000
3,880,000
اتاق دو نفره
(تخت دبل) 30 % 2 –

3,943,000

2,760,000
3,943,000

2,760,000 7,886,000
5,520,000
اتاق دو نفره
(تخت توئین) 30 % 2 –

3,943,000

2,760,000
3,943,000

2,760,000 7,886,000
5,520,000
سوئیت
لوکس(آپارتمان یک خوابه شامل یک تخت دبل ) 31 % 2 2

5,482,000

3,760,000
5,482,000

3,760,000 10,964,000
7,520,000
سوئیت
پارس(آپارتمان دو خوابه شامل یک تخت دبل و دو تا سینگل) 32 % 4 2

7,067,560

4,790,000
7,067,560

4,790,000 14,135,120
9,580,000
قیمت هر نفر اضافه مبلغ 878,540 ریال می باشد

هتل الماس مشهد

تا 48 % تخفیف الماس

جزئیات و عکسهای هتل الماس مشهد

75% از مسافرین، این هتل را توصیه نموده اند
اطلاعات هتل الماس مشهد

رزرو هتل الماس مشهد از تاریخ دوشنبه یازدهم بهمن به مدت 2 شب (قیمت ها به ریال می باشد)
نوع اتاق تخفیف ظرفیت (نفر) نفراضافه صبحانه رایگان دوشنبه
یازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختی دو شب تعداد اتاق
سینگل رویال
43 % 1 –

3,259,100

1,850,000
3,259,100

1,850,000 6,518,200
3,700,000
دو تخته رویال
تخت دبل 43 % 2 1

4,022,100

2,270,000
4,022,100

2,270,000 8,044,200
4,540,000
دو تخته رویال
تخت توئین 43 % 2 1

4,022,100

2,270,000
4,022,100

2,270,000 8,044,200
4,540,000
سه تخته رویال
44 % 3 1

5,003,100

2,800,000
5,003,100

2,800,000 10,006,200
5,600,000
سوئیت
برای سه نفر 34 % 3 1

5,221,100

3,400,000
5,221,100

3,400,000 10,442,200
6,800,000
کانکت
برای پنج نفر 45 % 5 1

9,025,200

4,950,000
9,025,200

4,950,000 18,050,400
9,900,000
فیستا سوئیت
برای دو نفر 34 % 2 –

5,003,100

3,260,000
5,003,100

3,260,000 10,006,200
6,520,000
پرزیدنت
برای دو نفر 33 % 2 –

5,973,200

3,980,000
5,973,200

3,980,000 11,946,400
7,960,000
سوئیت یک خوابه
برای چهار نفر 44 % 4 –

6,529,100

3,600,000
6,529,100

3,600,000 13,058,200
7,200,000
کانکت
برای چهار نفر 44 % 4 –

8,044,200

4,450,000
8,044,200

4,450,000 16,088,400
8,900,000
چهار تخته
برای چهار نفر 48 % 4 –

5,973,200

3,050,000
5,973,200

3,050,000 11,946,400
6,100,000
قیمت هر نفر اضافه مبلغ 970,100 570,000 ریال می باشد

آرامگاه فردوسی داخل باغی شش هکتاری واقع در مقابل یکی از دروازه‏های شهر طابران طوس به نام درواز? رزان است. به نوشت? نظامی عروضی چون جسد شاعر را از درواز? رزان بیرون بردند تا در گورستان عمومی شهر دفن کنند یکی از روحانیون سنّت‏گرای متعصّب طوس به بهان? این که وی رافضی (شیعه) بوده از دفن جسدش در گورستان عمومی ممانعت به عمل آورد، در نتیجه جنازه را به داخل شهر بازگرداندند و داخل باغچه‏ای که به خود فردوسی تعلق داشت دفن کردند. نظامی که حدود صد و چند سال پس از درگذشت شاعر این خبر را داده خود گور وی را در مقابل درواز? رزان زیارت کرده است. پس از آن هم کسان دیگری گور شاعر را در همان محل دیده یا زیارت کرده و از آن خبر داده‏اند.

شهری که باغ آرامگاه فردوسی میان ویرانه‏های آن ساخته شده یکی از شهرهای ولایت شانزده هزار کیلومتری طوس بوده است. طوس چهار شهر مهم به نامهای: نوقان (مشهد کنونی)، تروغبَذ (طرقبه)، رادکان (بین چناران و قوچان) و طابران (فردوسی کنونی)داشته است. شهر طابران تقریباً از زمان فردوسی (قرن چهارم) مرکز ولایت شده و آرام آرام به « شهر طوس» شهرت یافته است، اکنون هم اهالی مشهد به آن فردوسی می‏گویند.

این شهر چند بار ساخته و باز ویران شده است. آخرین بار توسط پسر تیمور (میرانشاه) در اواخر قرن هشتم تخریب شده و دیگر بازسازی نشده است. این شهر ویرانه حدود 350 هکتار وسعت و بارویی به طول تقریباً 7 کیلومتر دارد. شهر چند دروازه و یک ارگ داشته که اکنون ویرانه‏های ارگ و چند تا از دروازه‏های آن باقی مانده‏ است. فاصل? این شهر از مشهد حدود 4 فرسخ (24 کیلومتر) است.

مسافرانی که قصد سفر به آرامگاه فردوسی را دارند از شهر مشهد به سوی قوچان و تهران حدود سه فرسخ در جاد? آسیایی پیش می‏روند و بعد در محل سه راهی فردوسی به راست می‏پیچند و یک فرسخ بعد به کنار بستر کشف‏رود و درواز? رودبار شهر طابران می‏رسند. در دو سوی دروازه بار? نیمه ویران شهر دیده می‏شود، در سمت چپ بولواری هم که منتهی به باغ می‏شود بنایی تاریخی به نام هارونیه قرار دارد که خانقاهی مربوط به قرن هشتم هجری است، در کنار هارونیه هم بقایای مدرسه و مسجد اصلی شهر از زیر خاک درآمده است که روی آن را پوشیده‏اند. در انتهای بولوار، باغ آرامگاه فردوسی واقع است و درون باغ استخر بزرگی ساخته شده و در سمت راست آن مجسم? فردوسی را قرار داده‏اند. در انتهای باغ، آرامگاه 900 متری شاعر ساخته شده، پشت بنای آرامگاه هم درواز? رزان شهر طابران دیده می‏شود.

ساختار آرامگاه

مقبره و ایوان آرامگاه از سیمان و آهن و..ساخته و با سنگ مرمری بنام (سنگ خلج ) تزیین شد .معمار این بنا استاد حسین لرزاده بود ومجری طرح درودیان با مسئولیت مستقیم کیخسرو شاهرخ .

انتخاب سنگها توسط استاد حسین حجار باشی زنجانی انجام شد که استاد کمال دقت و توجه را در انتخاب بهترین و سالمترین سنگها رابه خرج داد

این بنا از کف 18 متر ارتفاع دارد که مقبره در وسط این بنا قرار داشت که سنگ مرمر نفیسی بر روی آن قرار دارد و یک متر از کف بالا تر قرار دارد، یک ایوان 40 متری بنا را احاطه می کند ، سقف آرامگاه با کاشیهای معّرق و مقرنس تزیین شده بود .بنای یاد شده به دلایل مختلف از همان ابتدا شروع به نشست و خرابی نمود و باوجود تعمیرات مکرر مشکل آن حل نشد تا اینکه در سال 1343 شمسی تصمیم گرفته شد بطور کلی بنا خراب شده و بنای جدید با پایه های محکمتر ، مواد و مصالح بهترساخته شود

عملیات اجرایی بنای جدید آرامگاه

عملیات اجرایی بنای جدید در سال 1343 شمسی شروع شد ولی این بار پس از بررسی جنس خاک و سایر عناصر و عوامل دخیل در کار شروع به ساخت بنای جدید با حفظ شکل ظاهری و طرح کلی آن نمودند، جهت این کار از قسمتهای مختلف بنا عکس گرفته شد و سنگهای نما و سایر سنگها شماره گذاریشدند

پس از خاکبرداری به عمق 5 متر در ابعاد 30×30 پی بنا با بتن ساخته شد و سایر قسمتهای بنا با مصالح مقاوم و مرغوب مانند سیمان ،آهن و سنگ ساخته شد. تعداد ستونهایی که بنا را بر آن استوار کردند 24 ستون در زیرزمین (همان طبقه اول) و 8 ستون در طبقه دوم بود ستونها به قطر 70 سانتیمتر و به شکل بیست گوشه منظم ساخته شده اند فضای کوچک داخلی آرامگاه وسیع تر شد (900 متر مربع ) بخش فوقانی بنا که دربنای اولیه تو پر بود توخالی و مجّوف شد .کاشیکاری و تزیین زیر زمین با کاشیهای معّرق و الهام گرفته از عناصر تزئینی دوران هخامنشی و قرن چهارم هجری (دوره حیات فردوسی )انجام شد تا نشانی باشد از عظمت و اصالت کسی که در آنجا آرمیده است. تزیین نما با همان سنگهای بنای قبلی که شماره گذاری شده بود انجام گرفت و دیوارهای داخلی بنا در قسمت زیرزمین با سنگهای مرمر به ابعاد 20×50 سانتیمتر و کف تالار با همان سنگهاو به ابعاد 90×90 و40 ×90 تزیین شد و سنگ نوشته ها و نقش برجسته ها در مورد فردوسی و .. این بنا بیش از پیش زیبا تر و جذاب تر نمود.

کار ساخت بنای جدید توسط مهندس هوشنگ سیحون طراحی و اجرا شد پس از چهار سال در سال 1347 بنای جدید آرامگاه رسما افتتاح شد

حرمِ امام رضا در مرکز شهر مشهد، استان خراسان رضوی، ایران؛ مدفن علی‌الرضاست که نزد مسلمانان شیعه به‌عنوان «حرم» گرامی داشته می‌شود و مقدس است. از بناهای پیوسته? برجسته? آن مسجد بالاسر (مدفن امام رضا) ( 425ق/1033 م) و مسجد جامع گوهرشاد (ساخته? 821 ق/ 1418م) است. حرم امام رضا مجموعه‌ای است با کانونِ آرامگاهِ هشتمین امام شیعیان، علی‌الرضا که دیگر مسجدها، آرامگاه‌ها، رواق‌ها، صحن‌ها، کتابخانه و موزه‌ها را دربرمی‌گیرد. بزرگترین مسجد جهان در اندازه (250هزار مترمربع) و دومین مسجد بزرگ جهان در گنجایش (500 هزار نفر) شمرده می‌شود.
کهن‌ترین بخش‌های آن، دیرینگی دهه 610 قمری/ دهه 1230م دارد. از دوره? تیموریان که بسیاری از بناهای کهن خراسان در طوس، هرات و نیشابور نوسازی گشت، به این مکان نیز روی آورده شد. بسیاری از سازه‌های این حرم شیعه، از صفویان به ویژه شاه طهماسب صفوی به جا مانده است.

علی بن موسی الرضا در 11 ذیقعده سال 148 قمری در مدینه متولد شد و در سن 55 سالگی به دست مأمون عباسی کشته شد. در ادب فارسی روضه به معنی باغ و گلستان و گلزار است و محل مضجع و در برگیرنده پیکر علی بن موسی‌الرضا را روضه منوره می‌خوانند. این مکان شامل فضایی مربع شکل که مساحت آن 189?03 متر مربع بوده که از این فضا 17?15 متر مربع آن مساحت ضریح می‌باشد. روضه منوره از طریق چهار صفه بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم مرتبط می‌شود.[1]

محتویات

1 شرح درگذشت
2 پیشینه بنا
2.1 سامانیان
2.2 دیالمه
2.3 غزنویان
2.4 دوره سلجوقی
2.5 دوره خوارزمشاهیان
2.6 حمله مغول
2.7 دوره تیموریان
2.8 دوره صفوی
2.9 دوره نادری
2.10 دوره قاجاریه
2.11 دوره پهلوی
2.12 دوره جمهوری اسلامی
3 حوادث
4 بنای حرم
4.1 مزار
4.2 سنگ مزار
4.3 صندوق
4.4 ضریح
4.5 سرداب
4.6 سقف
5 صحن‌ها و رواق‌ها
5.1 صحن‌ها
5.2 رواق‌ها
6 افراد صاحب نام که در این حرم به‌خاک سپرده شده‌اند
6.1 گذشته
6.2 معاصر
7 مجموعه حرم از نگاه شهری
8 نگارخانه
9 جستارهای وابسته
10 پانویس
11 منابع
12 پیوند به بیرون

در مورد تاریخ درگذشت علی بن موسی (رضا) اختلاف نظر وجود دارد. او در روز جمعه یا دوشنبه آخر صفر یا 17 یا 21 ماه مبارک رمضان یا 18 جمادی‌الاولی یا 23 ذیقعده یا آخر همین ماه در سال 203 یا 206 یا 202 قمری درگذشته‌است. شیخ صدوق در عیون اخبارالرضا تاریخ صحیح را 21 ماه رمضان، روز جمعه سال 203 هجری می‌داند.[2][3] وفات او در طوس و در یکی از روستاهای نوقان به نام سناباد یا سناآباد اتفاق افتاد. او به دست مأمون کشته شد و بدن او را بالای سر هارون الرشید دفن کردند. (پای علی بن موسی بالای سر هارون است)

بعد از این اتفاق آن محل به نام مشهد الرضا (محل شهادت رضا) نامیده شد. شیعیان شروع به زیارت و بازدید از مدفن او کردند.[4]

دعبل خزاعی مجاورت قبرهای علی بن موسی (رضا) و هارون الرشید را در یکی از شعرهای خود توصیف‌کرده‌است. دو بیت از آن شعر بر روی کاشیکاری دیوار در قسمت بالای سر ضریح نوشته‌شده که متن آن چنین است:
شعری از دعبل خزاعی در حرم

قبران فی طوس خیر الناس کلهم و قبر شرهم هذا مِنَ العِبَرِ
ما ینفع الرجس من قرب الزکی و لا علی الزکی بقرب الرجس من ضرر

ترجمه:
در طوس دو قبر قراردارد، یکی بهترین مردم و قبر بدترین آنان؛ این است از عبرتهای روزگار
نه ناپاک از نزدیکی به فرد پاک سودی می‌برد و نه شخص پاک از نزیکی به شخص ناپاک ضرری

پیشینه بنا

مامون پس از درگذشت هارون وی را در بقعه? هارونی در باغی که بعدها به باغ حُمید بن قحبطه معروف شد، دفن کرد و برفراز بقعه (مزار)، قبه‌ای (گنبد نیم‌کره‌ای شکل) بنا نهاد که حدود 10 سال بعد علی بن موسی‌الرضا را در بالای سر هارون در آن بنا دفن کردند. به عقیده? بعضی از تاریخ‌نگاران در حوادث خراسان مانند حمله سبکتکین در اواخر قرن چهارم، آسیب شدیدی دید و تخریب شد و در سال 400 قمری سلطان محمود غزنوی قبه را بازسازی کرد ولی دیگر مورخان معتقدند که فعالیت‌های عمرانی سلطان محمود غزنوی شامل بازسازی قبه نمی‌شده‌است چون در اثر یورش‌ها بنا تخریب نشده‌بود.[5]

قبه مذکور از زمان ساخت (یا بازسازی) تاکنون موجود است و در دوران‌های متفاوت تعمیر جزئی یا تزئین شده‌است.[5]
سامانیان

به روایت بیهقی، امیر فائق‌الخاصه مشهد، مشهدالرضا، را آبادان کرد.[5]
دیالمه

در زمان عضدالدوله دیلمی بقعه به سبک آن زمان تعمیر و به پاره‌ای از تزئینات آراسته شد و اطراف کاخ حُمید بن قحطبه خانه‌های مسکونی افزوده شد و توسعه یافت و دژ مستحکمی آن را را محافظت می‌کرد.[5]
غزنویان

طبق بعضی روایات محمود غزنوی عمارت بقعه (عمارتی که مرقد علی بن موسی‌الرضا و هارون در آن است) را پس از تخریبی که توسط پدرش سبکتکین غزنوی از نو ساخت و بنایی زیبا بنا کرد.[5][6]

تاریخ بیهقی بیان می‌کند: سوری در آن (بقعه) زیادتهای بسیاری فرمود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد.[5]

ابوالحسن عراقی معروف به دبیر که از رجال و دبیران دربار غزنوی بود در سال 425 قمری ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را به آن افزود که این بنا به مسجد بالاسر معروف است.
دوره سلجوقی
پهن کردن فرش در صحن آرامگاه پیش از نماز جماعت

در سده ششم خورشیدی نخستین گنبد حرم بر فراز قبه? موجود،[5] به فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر وی، شرف الدین قمی ضمن تعمیر حرم ساخته شد و به گفته برخی از مورخان گنبد به دستور محمد خدابنده (الجایتو) ساخته شده‌است.[5] جنس آن گنبد از کاشی بود. قبه (گنبد آغازین) همان است که امروزه از داخل حرم دیده می‌شود و سطح مقعّر و مقرنسهای آینه کاری شده? آن پیداست.

همچنین به نقل از زادالمسافرین، امیر عمادالدوله در سال 515 قمری حرم را مرمت نمود و ترکان زمرد دختر خواهرزاده سلطان سنجر، در اوایل سده ششم قمری ازاره? حرم را بهترین کاشی که کاشی سنجری معروف است، مزین کرد که تا کنون این کاشی‌ها در حرم موجودند.[5]
دوره خوارزمشاهیان

در اوایل سده هفتم قمری در دوران محمد خوارزمشاه بار دیگر ازاره‌های حرم با کاشی‌های ممتاز معروف به کاشی سنجر تزئین شد که این کاشی‌ها با تاریخ 612 قمری در حرم موجودند و علاوه بر آن دو محراب به حرم افزوده شد که الان این محراب‌ها در موزه? حرم موجودند.[5]
حمله مغول

به گزارش ابن ابی الحدید در شرح نهج‌البلاغه، در سال 618 قمری مغول‌ها به طوس حمله کردند و این شهر را غارت کرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهدالرضا شدند و آنجا را هم خراب کردند. مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نکردند و احتمالاً به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند. هرچند بعضی منابع از خرابی بارگاه رضوی به دست مغول‌ها سخن گفته‌اند.

همچنین عطاملک جوینی مؤلف جهانگشا از خرابی حرم به دست مغول‌ها چیزی نگفته است. منظومه فضل بن روزبهان خنجی در مهمان نامه بخارا که حمله مغول‌ها را به طوس و مشهد نگاشته، بیان می‌کند که این حرم را خراب نکرده‌اند، زیرا کتیبه‌های سال 612 قمری که قبل از این حمله بوده هنوز برجاست.

در دوره حکومت ایلخانیان فرسودگی‌ها و احیاناً خرابی‌ها و خسارات وارد شده به حرم بازسازی شد.[7]
دوره تیموریان
عکسی قدیمی از مسجد گوهرشاد و حرم امام رضا در دوردست

در دوران تیموری به دنبال کوشش‌های شاهرخ تیموری در آبادانی مشهد در سده نهم هجری، به همت همسر وی گوهرشادآغا نخستین مسجد جامع شهر مشهد (مسجد گوهرشاد) با نام وی در سمت قبله? حرم که صحن جنوبی را تشکیل می‌دهد به اتمام رسید. بعدها صحن تیموری (عتیق) و اساس ایوانی که امروزه طلایی است توسط امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا به وجود آمد.[7]

علاوه بر مسجد گوهرشاد دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده به مجموعه افزوده شد و مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر سابق که در ضلع غربی دارالسیاده بود (و الان جزئی از رواق دارالولایه است) در دوران شاهرخ تیموری ساخته شدند.[5]
دوره صفوی

در دوره صفوی بر عظمت و شکوه حرم افزودند و مناره نزدیک گنبد که در دوره غزنویان به دستور ابن معتز حاکم نیشابور برپا شده بود به امر شاه تهماسب بازسازی و طلاکاری شد و در سال 932 قمری خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد را به خشت‌های طلا تبدیل کردند.

در سال 997 قمری یعنی دومین سال سلطنت شاه عباس اول شهر مشهد در محاصره عبدالله خان ازبک قرار گرفت، چون به سوی او تیری شلیک شد غضب کرد و دستور به قتل‌عام مردم مشهد داد به طوری که در صحن حرم خون جاری شد.

سال بعد عبدالمؤمن خان ازبک با لشکرش به مشهد حمله کرد. جمعی از مردم مشهد و به ویژه سادات، علما، خدام و مدرسان آستان قدس رضوی به حرم پناهنده شدند. در حالی که ایشان به دعا مشغول بودند، عبدالمؤمن خان و دین محمد سلطان به اتفاق عده‌ای از جنگجویان خود وارد صحن شده و پناهندگان را قتل‌عام کردند. چنان خشمگین بودند که شعله خشم و غضب آن‌ها جز به ریختن خون سادات، صلحا و علما خاموش نمی‌شد. آنان زایران را از داخل حرم بیرون می‌کشیدند و با کمال قساوت می‌کشتند. چنان‌که میر محمد حسین مشهور به «میربالای سر» که از سادات متقی مشهد بود و پیوسته در بالای سر علی بن موسی الرضا به تلاوت قرآن مشغول بود را دو نفر از ازبکان در کنار ضریح با شمشیر پاره‌پاره کردند. زنان و کودکان در مسجد گوهرشاد جمع شده بودند و در آنجا ناظر قتل‌عام وحشیانه نزدیکان و خویشان خود بودند. سرانجام عبدالمؤمن دستور داد، قندیل‌های مرصع طلا و نقره و شمعدان‌ها و همچنین میل طلای بالای گنبد و بسیاری از ظرف‌ها و فرش‌ها و کتاب‌های کتابخانه را به غارت برده و زنان و کودکان را به اسیری به ماوراءالنهر بفرستند. بعدها عبدالمؤمن خان به سخت‌ترین شکل به دست افراد خود کشته شد.

در دوران شاه تهماسب صفوی، پس از جمع‌آوری خشت‌های کاشی، گنبدی با روکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد. این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی وجود دارد.

در سال 1009 قمری که شاه عباس صفوی از پایتخت آن روز، اصفهان، پیاده به مشهد رفت، مدتی در مشهد ماند و دستور داد که گنبد حرم، بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی پوشیده شود و این کار به دست کمال‌الدین محمود یزدی انجام شد. بر پایه آنچه در کتیبه گنبد دیده می‌شود، این کار در سال 1010 قمری آغاز شده و در سال 1116 قمری به پایان رسیده‌است. متن کتیبه گنبد که اثر خوشنویس ایرانی علیرضا عباسی است، و با حروف طلایی بر زمینه فیروزه‌ای به خط ثلث نوشته شده، چنین است:

بسم الله الرحمن الرحیم من عظائم توفیقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولی ملوک العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب اقدام خدام هذه الروضه المنوره الملکوتیه مروّج آثار اجداده المعصومین السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوی الصفوی بهادرخان. فاستسعد بالمجیء ماشیاّ علی قدمیه من دارالسلطنه اصفهان الی زیاره هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزینه هذه القبه من خلّص ماله فی سنه الف و عشر و تمّ فی سنه الف و ستهعشر.

همچنین به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز در قلمرو حرم صورت گرفت ازجمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوانهای شرقی و غربی آن ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردیخان. از آنجایی که شاه عباس به آستانه امام رضا توجه ویژه داشت، دستور داد تا هر کس به زیارت آن جا رفته باشد می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.[7]

در سال 1084 قمری و در زمان شاه سلیمان صفوی، در پی زمین لرزه‌ای، گنبد حرم هم آسیب دید و شماری از خشت‌های طلایی آن از جا کنده شد. وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود و کتیبه‌ای بر آن افزوده گردد که این رخداد را حکایت نماید. این کتیبه اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده می‌شود.

من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینه الکواکب و رصع هذه القباب العلی بدرر الدراری الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاکرم الافخم اشرف ملوک الارض حسبا و نسباً و اکرمهم خلقاً و ادبا مروج مذهب اجداده الائمه المعصومین و محیی مراسم آبائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان شاه سلیمان الصفوی الموسوی بهادرخان بتذهیب هذه القبه العرشیه الملکوتیه و تزیینها و تشرّف بتجدیدها و تحسینها اذا تطرق الیه الانکسار و سقطت لبناتها الذهبیه آلتی کانت تشرق کالشمس فی رابعه النهار بسبب حدوث الزلزله العظیمه فی هذه البلده الکریمه فی سنه اربع و ثمانین و الف و کان هذه التجدید الجدید فی سنه ثمانین و الف. کتبه محمدرضا امامی.

دوره نادری

ایوان صحن تیموری که در دوره سلطان حسین بایقرا ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود به‌فرمان نادرشاه طلاکاری گردید.[7] و دیوار حرم نقاشی‌هایش تجدید شد و گلدسته? شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی که توسط شاه عباس اول توسعه یافته بود، ساخته و طلاکاری شد و ایوان جنوبی صحن عباسی نیز طلاکاری شد.[5]
دوره قاجاریه
حرم در دهه 1230 خورشیدی

در عهد فتحعلی شاه قاجار رواق دارالضیافه و سومین ضریح احداث شدند.[5] بنای صحن آزادی (صحن نو) در سال 1233 به فرمان ناصرالدین شاه ساخته شد و ایوان غربی آن طلاکاری شد.[5]

احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق کنبد حاتم‌خانی در سال 1251 قمری و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا (که بعداً به رواق دارالذکر تبدیل شد)، در این دوره انجام شد.[5]
دوره پهلوی
شهبانو فرح، در حرم امام رضا؛ 3 مه 1977/ 13 اردیبهشت 1356

در زمان محمدرضا پهلوی طرح توسعه حرم با نظارت عبدالعظیم ولیان استاندار استان خراسان (بزرگ) و نایب‌التولیه آستان قدس رضوی به انجام رسید. در سال 1353 خورشیدی خشت‌های طلایی گنبد که شفافیّت خود را از دست داده بود، برداشتند و آن را پس از رنگ‌آمیزی مجدّد با آب طلا، در جای خود قرار دادند.

در این دوره بناهای موجود در اطراف مجموعه که مربوط به سده‌های اخیر بودند کاربریشان تغییر یافت و اکثراً تغییرات اساسی‌ای یافتند و به صحن‌های حرم تبدیل شدند مانند: بنای مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک میرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل کشیک خانه خدام و بعضاً محل‌هایی مانند مدرسه‌ها تیمچه‌ها یا فضاهای خالی به صورت رواق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارلرشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارلعزه و دارلعباده درآمدند و صحن موزه (رواق کنونی امام خمینی) و تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقاره‌خانه نیز مربوط به این دوران است.[5]
دوره جمهوری اسلامی
دارالحفاظ، از نزدیک‌ترین بخش‌ها به مدفن امام رضا

در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران طرح توسعه این حرم با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش فوق‌العاده‌ای بود و در سال 1359 فضای داخلی بنای حرم توسعه و ایستایی گنبد افزایش یافت و درب‌های ورودی به بنای حرم در سمت پیش روی و پایین پای مزار، گشایش یافت.[5]

صحن جمهوری اسلامی، جامع رضوی، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره ساخته شده است و مجموع مساحت مجموعه از 12 هکتار که در دوره‌های گذشته ساخته شده‌بودند (تا سال 1392) به 70 هکتار رسید.[5] این توسعه‌ها توسط مهدی عزیزیان مدیریت و اجرا شده است.[8]
حوادث
این عکس از ضلع جنوب شرقی در سال 1290 برداشته شده و روز بعد از واقعه توپ بستن گنبد به وسیله ارتش روس‌های تزاری را نشان می‌دهد. آثار تخریب در جای جای گنبد طلا به چشم می‌خورد.

حرم علی بن موسی الرضا طی چنده سده اخیر در اثر 4 حادثه دچار تخریبهای جزئی و کلی‌ای گردید.

در اثر یورش عبدالمومن خان ازبک در سال 977 طلا کوبی‌ها و زیورآلات گنبد و گلدسته‌های حرم به تاراج رفت که توسط شاه عباس صفوی در بین سال‌های 1010–1016 قمری ترمیم شدند.
در سال 1084 قمری زلزله شدیدی در مشهد رخ داد که سطح خارجی گنبد ترک برداشت و تعدادی از خشت‌های زراندود ریخت که شاه سلیمان صفوی گنبد را تعمیر و تجدید طلا کرد که جریان این طلاکاری توسط محمد رضا امامی خوشنویس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شده است.
در سال 1330 خورشیدی روس‌ها گنبد را به توپ بستند و نقاطی را در بدنه گنبد به اندازه کله قند سوراخ کردند که هنوز جای تعمیرها از درون گنبد قابل مشاهده است و در سال 1331 خورشیدی نیرالدوله والی خراسان دستور تعمیر آن را داد.
در عاشورای 1373 خورشیدی در یک حمله تروریستی در اثر انفجار بمب در حرم 26 نفر کشته و 300 نفر زخمی شدند. خرابی‌های حاصله بر بنا کم بود و فقط بخشی از کاشی‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌های قدیمی آسیب دیدند[9] که بعداً تعمیر شدند و پس از آن تاکنون در قسمت ورودی‌های مجموعه خادم‌هایی برای بازرسی بدنی و وسایل زائرین، خدمت می‌کنند.[5](برای اطلاعات بیشتر مقاله? بمب‌گذاری در آرامگاه علی بن موسی را مطالعه کنید)

بنای حرم

بنای حرم قدیمی‌ترین و اولین بنای مجموعه آستان قدس رضوی است که مزار علی بن موسی الرضا در زیر آن قرار دارد.
مزار
عکسی از حرم در سال 1300 قمری که موقعیت ضریح سوم را نسبت به بنا مشخص می‌کند و همان‌طور که در عکس مشاهده می‌کنید ضریح در مرکز بنا واقع نشده‌است و سمت چپ تصویر تنگنایی به وجود آمده‌است که در سال 1344 این تنگنا با تراشیدن دیوارهای اطراف بهبود وسیع‌تر گردید.

مزار (بقعه) علی بن موسی‌الرضا در بالای سر مزار هارون در زیر گنبد بخش مرکزی و اصلی مجموعه آستان قدس درواقع شده است.

ابن بطوطه در سفرنامه? خود (روضات‌الجنات) صندوقی‌هایی که بر روی مزار هارون و علی بن موسی الرضا بوده است را شرح داده است و تا اوایل سده 8 قمری صورت قبر (سنگ قبر) هارون موجود بوده و پس از تسخیر شهر طوس و سناباد توسط سربداران صورت قبر هارون به کلی محو شده است.

موقعیت مزار

در سال 193 قمری هارون درگذشت و وی را دقیقاً در زیر قبه در مرکز بنا دفن کردند و پس از 10 سال علی بن موسی‌الرضا را در بخش غربی در بالای سر هارون دفن کردند که مزار وی به صفه? غربی نزدیک بود. پس از نصب جعبه و ضریح تنگنایی به عرض 85 سانتی‌متر در بخش غربی بنا به وجود آمد و حرکت زائرین را محدود ساخت. در سال 1344 دیواره? غربی بنا که وزن گنبد بر روی آن قرار داشت و ضخامت حدودی 3 متر داشت را با نهایت مهارت تراشیدند و 2 متر از آن را عرصه? درونی حرم افزودند که در نهایت تنگنای ذکر که در بالای سر مزار قرار داشت به 3?5 متر رسید و افزون بر آن یک دهانه? بزرگ به عرض 4 متر در دو طرف آن دو گذرگاه کوچک هر یک به عرض 1?7 متر بین بنای حرم و مسجد بالاسر احداث گردید.[5]
سنگ مزار

نخستین سنگ مزار مربوط به سده ششم قمری است این سنگ به طول 40 سانتی‌متر و عرض سی سانتی‌متر به قطر 6 سانتی‌متر از جنس مرمر است.
دومین سنگ مزار که هم‌اکنون بر روی مزار موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهکی سفید رنگ به ابعاد شصت در چهل سانتی‌متر است.
سومین سنگ مزار سنگی است از معدن توران پشت یزد به رنگ سبز چمنی به ابعاد 2?20 در 1?10 به ضخامت یک متر با وزن 3600 کیلوگرم است که بر طبقه همکف موجود است که همزمان با نصب ضریح پنجم در سال 1379 در طبقه همکف در حرم قرار داده شد.[5]

صندوق
محمد ولیخان اسدی نایب التولیه به همراه تعدادی از رجال سیاسی و نظامی مشهد در تاریخ 1311 در حال تعویض جعبه چوبی مرقد علی بن موسی الرضا

صندوق جسمی چوبی بود که جدای از ضریح و سنگ مزار بود و که صندوق‌ها از سده 6 قمری تا سال 1379 بر روی مزارها قرار داده می‌شدند.

نخستین صندوق در سده ششم قمری از جنس چوب توسط انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان پس از کسب شفا به حرم اهدا شد و بر روی سنگ مزار قرار داده شد و ابن بطوطه در سفرنامه خود (تحفه‌النظّار) این صندوق را با روکش نقره در سال 734 قمری مشاهده کرده است.
شاه عباس صفوی در سال 1022 دومین صندوق از جنس چوب فوفل را به حرم هدیه کرد که به صندوق عباسی معروف بود که سال‌ها در سرداب بر روی مزار بود و در سال 1311 خورشیدی آن را برداشتند و طلاهای روی آن را جلا دادند و زیر نظر عالمان وقت صرف خرید املاکی برای آستان قدس گردید.
در سال 1311 خورشیدی صندوقی سنگی از جنس مرمر لیمویی از معدن شاندیز به هزینه حاج حسین حجار باشی زنجانی به جای صندوق دوم قرار داده شد.
در سال 1379 به کلی صندوق سوم برداشته شد و به جای آن سنگ مزار یک متری سبز رنگی قرار داده شد.[5]

ضریح
دومین ضریح حضرت، ضریح فولادی مرصع است که در سال 1160 قمری ساخته شد و واقف آن شاهرخ میرزا (فرزند رضا قلی میرزا) نوه نادرشاه افشار می‌باشد. این ضریح تا سال 1379 خورشیدی در طبقه فوقانی و بر فراز سنگ مزار قرار داشت تا اینکه در سال 1379 خورشیدی همزمان با نصب ضریح پنجم به طبقه تحتانی (داخل سرداب) انتقال یافت.
ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد 3*4 متر و ارتفاع حدود 2 متر است. این ضریح مربوط به عهد قاجاریه است و در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال 1238 قمری روی ضریح نگین نشان در حرم جای گرفت. این ضریح مزین به طوق و گوی طلای جواهر نشان است و در طرف پایین پا، در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود اما پس از مدتی به علت پوسیدگی پایه‌ها و تزلزلی که در ارکان آن به عمل آمده بود، در سال 1338 خورشیدی برچیده شد و به موزه انتقال یافت و به جای آن ضریح چهارم روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب شد.

در دوره‌های مختلف ضریح‌های متفاوتی بر روی سنگ مزار علی بن موسی‌الرضا قرار داده شد.

اولین ضریح:اولین ضریح مربوط به سده دهم قمری از جنس چوب و طلا و نقره بوده است که در زمان شاه طهماسب صفوی در سال 957 قمری بر روی مزار قرار داده‌اند که در کتیه? دور آن سوره هل اتی به خط ثلث نوشته شده بود.
دومین ضریح:پس از فرسوده شدن ضریح نخستین، دومین ضریح از جنس فولاد مرصع معروف به نگین‌نشان در سال 1160 قمری توسط شاهرخ میرزا نوه? نادرشاه افشار به حرم هدیه گردید که مزین به یاقوت و زمرد بود و هم‌اکنون در زیر ضریح چهارم در سرداب بر روی مزار قرار دارد.
سومین ضریح:در سال 1238 قمری در زمان فتحعلی شاه ضریح فولادی ساده‌ای به ابعاد 3 در 4 متر به ارتفاع دو متر بر روی ضریح دوم نصب شد که این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهر نشان می‌باشد و بر روی آن سوره هل اتی و یس به خط ثلث نوشته شده‌است که در سال 1338 خورشیدی به علت پوسیدگی پایه‌هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد.
چهارمین ضریح:چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر در سال 1338 خورشیدی به ابعاد 4 در 3?6 و ارتفاع 3?6 بر روی مزار جایگزین ضریح سوم به نحوی که ضریح دوم را دربر می‌گیرد بر روی مزار قرار داده شد و هم‌اکنون در سرداب بر روی سنگ مزار قرار دارد.
پنجمین ضریح:پس از برگزاری مسابقه? هنری طرح محمود فرشچیان هنرمند و مینیاتوریست معروف ایرانی، برنده شد و در بین سال‌های 1372–1379 ضریح به وزن 12 تن و ابعاد 4?78 در 3?73 به ارتفاع 3?96 از فولاد و چوب گردو ساخته شد و به مدت 55 روز از 1379/10/21 تا 1379/12/16 عملیات نصب سنگ سبز رنگ و ضریح پنجم در طبقه همکف حرم قرار به طول انجامید. بر روی این ضریح سوره هل اتی و یس با خط ثلث طلا و نقره نوشته شده است و در چهار جهت ضریح 14 محراب به نشان چهارده معصوم که همگی به یک محراب بزرگ‌تر که آن نیز به کلمه الله ختم می‌شود، قرار دارد.[5]

سرداب

در گذشته کف حرم نسبت به سطح زمین اطراف حدود دو متر گودتر بوده است و با توجه به بالاتر آمدن کف حرم در طول دوران‌های مختلف این اختلاف شدیدتر شده و باعث شد سردابی به شکل زیرزمین شکل گیرد.[5]

مزار (قبر) علی بن موسی الرضا حدود سه متر در زیر ضریح اصلی که در طبقه همکف حرم موجود است، در سرداب واقع شده‌است که سقف سرداب همان کف طبقه همکف حرم است. زمان دقیق به وجود آمدن سرداب مشخص نیست؛ ولی بر اساس شواهد سرداب پس از محو شدن سنگ قبر هارون در سده هشتم قمری به وجود آمده است.

نویسنده? کتاب بدر فروزان ذکر می‌کند:

اصل مرقد شریف در سرداب قرار گرفته است ک سقف ان سطح زمین حرم یعنی زیر ضریح را تشکیل می‌دهد… و تردیدی نیست که سرداب در سده‌های پنجم و ششم قمری نبوده است.

در زمان نصب ضریح پنجم ضریح فولادی مرصع فولادی معروف به نگین نشان را -که در ضریح چهارم قرار داشت- به سرداب انتقال دادند؛ به نحوی که اتصالش با ضریح درون حرم برقرار شد.

در گذشته داخل ضریح دریچه‌ای در سمت پایین پا در کف رو به سرداب وجود داشت.[5]

رواق زیر زمینی دارالاجابه

در سال 1379 در دوره جمهوری اسلامی رواق دارالاجابه به مساحت 1965 مطابق با پلان طبقه همکف حرم در زیر زمین ساخته شد که ورود به سرداب را از طریق هشتی واقع در سمت ضلع شرقی مقدور ساخت و دریچه ذکر شده که در کف حرم بود، بسته شد.

این رواق 1?60 پائین‌تر از سطح مزار واقع شده است.[5]
سقف

سقف حرم در بخش گنبد دو پوسته‌ای است که پوسته زیرین (قبه) که از درون حرم دیده می‌شود قدیمی‌ترین سقف است که به روایتی پیش از خاکسپاری علی بن موسی‌الرضا موجود بوده و در اواخر سده نهم بر روی آن پوست بالایی که گنبد طلایی کنونی است را ساختند.

ارتفاع سقف حرم تا زیر نقطه? مرکزی حدود 19 متر و تا بالای طوق گنبد 31 متر است.[5]

گنبد طلا

گنبد دارای دو پوشش است که در بالای ضریح قرار دارند: پوشش اول گنبد، سقف حرم است که مقعّر و مقرنس بوده و به آن قبّه می‌گویند و پوشش دوم بر فراز آن است که به آن گنبد گفته می‌شود. ارتفاع قبه از کف 80/18متراست. پوشش دوم گنبد طلا که لایه بیرونی را تشکیل می‌دهد و ارتفاع گنبد از کف تا انتهای بلندترین نقطه اوج محدب (راس گنبد) 2/31 متراست. فضای خالی بین قبه و گنبد 13 متر و دور خارجی گنبد 10/42 متر می‌باشد. ارتفاع گنبد از طوق طلا کاری شده تا نوک گنبد، 40/16 متر و ارتفاع سر طوق گنبد، 50/3 متر است. بلندی ساقه تا ابتدای آجرهای زراندود، 79/4 متر است.[1] در اطراف گنبد دو کتیبه وجود دارد. اوّلی در کمربند دور گنبد و در ارتفاع 74/6 متری در دو سطر به عرض 9/1 متر با حروف طلایی بر روی زمینه لاجوردی به خط ثلث جلی علیرضا عباسی است. در این کتیبه پیاده آمدن شاه عباس صفوی از اصفهان به مشهد و توفیق وی در تزئین گنبد منور و طلا کاری مجدد در سال‌های 1010ه ش تا 1016 ه ش به شرح زیر درج گردیده: «به نام خداوند بخشنده و مهربان از توفیقات بزرگ خدای سبحان این بود که موفق داشت پادشاه بزرگ و آقای پادشاهان عرب و عجم، دارای نسب پاک نبوی و حسب تابناک و روشن علوی، خاک قدم‌های خادمین زائرین این روضه تابان ملکوتی و ترویج دهنده آثار اجداد معصومین، سلطان، زاده سلطان صاحب ظفر، شاه عباس حسینی موسوی صفوی بهادرخان که سعادت و نیکبختی نصیب او شده و با پای پیاده از پایتخت اصفهان به زیارت شریف‌ترین حرم تشرف یافته و نیز برای تزئین و آراستن این گنبد مطهر از دارائی خالص خود شرف اندوزی نمود، در سال هزار و ده شروع و در سال هزار و شانزده به اتمام رسانید» در قسمت وسط این کتیبه به سمت شمال گنبد، مقابل ایوان عباسی در صحن انقلاب اسلامی بر لوحی با زمینه سبز، تاریخ تجدید طلاکاری گنبد پس از پیروزی انقلاب اسلامی نوشته شده است. متن کتیبه بدین شرح است: «درآغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوی و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب عظیم اسلامی ایران به رهبری قائد اعظم امام خمینی تجدید طلاکاری و تعمیرات گنبد مطهر انجام پذیرفت. صفرالمظفر 1400 قمری» کتیبه دیگر در قسمت زیرین کتیبه کمربندی با 4 ترنج به خط محمدرضا امامی دیده می‌شود. این کتیبه در سال 1086 هـ.ق. در زمان شاه سلیمان صفوی نوشته شده و در این ترنج‌ها به تعمیر، تزیین و طلاکاری مجدد گنبد اشاره شده. یکی از ترنج‌ها به چگونگی تعمیر گنبد، پس از زلزله سال 1086 اختصاص یافته و در سه ترنج دیگر آیاتی از قرآن مجید نوشته شده. مهمترین اتفاقی که برای گنبد روی داده واقعه به توپ بستن گنبد در سال 1330 ه- ق (1291 ش) به وسیله روسها می‌باشد.[1]
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی درباره? حرم امام رضا موجود است.
صحن‌ها و رواق‌ها

در حال حاضر، 9 صحن و 26 رواق در حرم امام رضا وجود دارد.
صحن‌ها

هر صحن، شامل یک فضای باز و محصور است که رواق‌ها و ایوان‌هایی در پیرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌های حرم، 225?223 متر مربع است.[10] بزرگ‌ترین صحن، صحن جامع رضوی به مساحت 60?188 متر مربع است که در جنوب حرم قرار دارد.[11] سایر صحن‌ها به شرح زیر هستند:

صحن انقلاب
صحن آزادی
صحن جمهوری اسلامی
صحن قدس
صحن مسجد گوهرشاد
صحن غدیر
صحن کوثر
صحن هدایت

رواق‌ها

فضاهای مسقف و محصور در پیرامون حرم، رواق نامیده می‌شوند. اکنون بزرگ‌ترین رواق حرم، رواق امام خمینی به مساحت 6?300 متر مربع است که قبلاً صحن بوده و عملیات مسقف‌سازی آن از سال 1381 تا 1385 انجام شده‌است.[12] هم‌چنین رواق‌های دارالولایه، دارالحجه و دارالاجابه از رواق‌های بزرگ حرم امام رضا هستند.[13]
افراد صاحب نام که در این حرم به‌خاک سپرده شده‌اند
گذشته

هارون الرشید (خلیفه عباسی)
شیخ طبرسی (از فقهای شیعه قرن 6 هجری)
الله‌وردی خان (سپهسالار امپراتوری صفوی، حاکم ایالت فارس امپراتوری صفوی، بانی 33 پل اصفهان و مدرسه خان شیراز)
شیخ بهایی (دانشمند عصر صفوی)
حر عاملی (از فقهای شیعه قرن 11 هجری)
شیخ حسنعلی اصفهانی (معروف به نخودکی از علمای سده 13 قمری شیعه)
عباس میرزا نایب السطنه (پسر بزرگ و ولیعهد فتحعلی شاه قاجار متوفی 10 جمادی‌الثانی 1249 قمری)

معاصر

امیر اسدالله علم (نخست‌وزیر و وزیر دربار و از رجال با نفود دوره? پهلوی)
حاج غلام‌حسین تبریزی(عبدخدایی) (از عالمان شیعه و امام جماعت مسجد گوهرشاد)
علامه محمد تقی جعفری
سید عبدالله شیرازی (مرجع تقلید)
غلامرضا طبسی (خطیب شیعه)
ادیب نیشابوری (شاعر)
غلامرضا قدسی (شاعر)
محمدتقی ادیب نیشابوری (شاعر)
سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد (مجتهد و مبارز انقلاب اسلامی ایران)
سید عزالدین حسینی زنجانی (مرجع تقلید شیعیان)
سید محمدهادی میلانی (مرجع تقلید شیعیان)
محمدتقی آملی (فقیه شیعه)
سید احمد خسروشاهی (فقیه شیعه)
شیخ جعفر مجتهدی (عارف شیعه)
مجتبی قزوینی خراسانی (مجتهد شیعه)
هاشم قزوینی (مدرس و عالم شیعه)
سید رضا کامیاب (نماینده مجلس مشهد)
علی‌اکبر نهاوندی (نویسنده و عالم شیعه)
علی فلسفی (فقیه و مجتهد شیعه)
محمدتقی شریعتی (فعال سیاسی–مذهبی و پدر دکتر علی شریعتی)
عباس واعظ طبسی (تولیت آستان قدس رضوی از سال 1359 خورشیدی تا 1394)

مجموعه حرم از نگاه شهری

مشهد کلان‌شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. این شهر در زمان افشاریان، پایتخت ایران بود. مشهد با 328 کیلومتر مربع مساحت، دومین شهر پهناور ایران بعد از تهران است. براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 این شهر با 2?766?258 تن جمعیت، دومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران است. این شهر به واسطه? وجود حرم علی بن موسی الرضا، هشتمین امام مذهب شیعه، سالانه پذیرای بیش از 27 میلیون زائر از داخل و دو میلیون زائر از خارج از کشور است.

شهر مشهد در حوزه? رودخانه? کشف‌رود و در دشت مشهد بین کوه‌های هزارمسجد و بینالود گسترده شده‌است. بیشینه? ارتفاع شهر مشهد 1150 متر و کمینه? آن 950 متر است. شهر مشهد دارای آب و هوای متغیر، اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و مرطوب برخوردار است. بیشینه? درجه حرارت در تابستان‌ها 43 درجه بالای صفر و کمینه? آن در زمستان‌ها 23 درجه زیر صفر است.

مشهد دارای 13 منطقه? شهرداری است و شهردار آن، توسط شورای شهر 25 نفره انتخاب می‌شود. این شهر دارای یک فرودگاه بین‌المللی، یک ایستگاه راه‌آهن و سه پایانه است که ارتباط آن با شهرهای دیگر را ممکن می‌سازد. حمل و نقل داخلی مشهد، توسط سامانه? تاکسی‌رانی و اتوبوس‌رانی و قطار شهری انجام می‌شود. اقتصاد مشهد متکی به گردشگری مذهبی با تمرکز بر حرم امام رضا است. در کنار آن، وجود مراکز تجاری بزرگ و امکانات پزشکی قابل توجه، موجب رونق گردشگری تفریحی و گردشگری سلامت در این شهر نیز شده‌است.

بیش از 93? مردم مشهد فارسی‌زبان هستند. تراکم جمعیت در مشهد بیش از نه هزار تن در هر کیلومتر مربع است. این شهر در سال 1388 رسماً به عنوان «پایتخت معنوی ایران» انتخاب شد. هم‌چنین مشهد به عنوان «پایتخت فرهنگ اسلامی» در سال 2017 برگزیده شده‌است.

محتویات

1 نام
1.1 پیشینه? کاربرد نام مشهد
1.2 مشهد در نوشتار محدثان، مورخان و جغرافی‌دانان دوره? اسلامی
2 پیشینه
2.1 مشهد در دوره? خلافت اسلامی
2.2 مشهد در دوران حکومت‌های ایرانی تا عصر صفویه
2.3 مشهد، از صفویه تا دوران معاصر
2.4 مشهد در دوران قاجاریه و پهلوی
2.5 مشهد در دوران جمهوری اسلامی
3 جغرافیای طبیعی
3.1 موقعیت جغرافیایی
3.2 زمین‌شناسی
3.3 اقلیم
3.4 زمین‌لرزه
4 جمعیت‌شناسی
4.1 قومیت
4.2 زبان
4.3 مذهب
5 جاذبه‌های گردشگری
5.1 جاذبه‌های مذهبی
5.1.1 حرم علی بن موسی الرضا و سایر اماکن متبرکه
5.2 جاذبه‌های تاریخی
5.3 جاذبه‌های طبیعی
5.4 فضای شهری
6 تقسیمات شهری
7 شهرداری مشهد
7.1 حوزه? شهردار
8 اقتصاد
8.1 صنایع
8.2 مراکز تجاری
9 آموزش
9.1 دانشگاه‌ها
9.2 مدرسه‌ها
9.3 مدرسه‌های علوم دینی
10 پژوهش و فناوری
10.1 مراکز تحقیقاتی
10.2 تجاری‌سازی فناوری
10.3 مراکز رشد
10.4 جشنواره‌ها و المپیادها
11 بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
12 فرهنگ و هنر
12.1 سینما، تئاتر و نگارخانه‌ها
12.2 فرهنگسراها
12.3 کتابخانه‌ها
12.4 موزه‌ها
13 گردشگری
13.1 هتل‌ها و مراکز اقامتی
13.2 ره‌آوردها
13.3 غذاها و خوراک‌های محلی
14 رسانه
14.1 صدا
14.2 سیما
14.3 نشریات
15 ورزش
16 حمل‌ونقل
16.1 جابجایی‌های درون شهری
16.1.1 قطار شهری مشهد
16.1.2 بزرگراه‌ها
16.1.3 اتوبوس‌رانی
16.1.4 تاکسی‌رانی
16.2 جابجایی‌های برون شهری
16.2.1 فرودگاه
16.2.2 راه‌آهن
16.2.3 اتوبوس و تاکسی بین شهری
16.2.4 فاصله? مشهد با شهرهای بزرگ
17 معضلات شهری
17.1 آلودگی‌های محیط زیستی
17.2 حاشیه‌نشینی
17.3 معضلات اجتماعی
18 ارتباط‌های بین‌المللی
18.1 کنسولگری‌ها
18.2 شهرهای هم‌پیوند و خواهرخوانده
19 مشاهیر و نام‌آوران

نام

واژه? «مَشْهَد» (جمع: «مَشاهِد») به معنی محل شهود و محل شهادت است.[4] به باور شیعیان، علی بن موسی الرضا پس از قتل به دست مأمون، خلیفه? عباسی، در سال 203 هـ. ق، در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهدالرضا» خوانده شد و کم‌کم بر پهنه? آن، به‌ویژه در زمان شاه تهماسب صفوی، افزوده شد و مردم توس (طوس) به مشهد کوچ داده شدند؛ و به مرور زمان نام مشهد بر این شهر ماندگار شد.[5]

هم‌چنین به مشهد نام «قبله? هفتم» را نیز اطلاق می‌کنند.[4][یادداشت 2]
پیشینه? کاربرد نام مشهد
نقشه? ایران در سال 1126 خورشیدی که توسط امانوئل بوئن، جغرافی‌دان و نقشه‌کش بریتانیایی، ترسیم شده‌است. این نقشه که وسعت و محدوده? پادشاهی دودمان افشاریه را نمایش می‌دهد، اسامی بسیاری از مناطق، شهرها، دریاچه‌ها و دریاهای آن زمانِ ایران را نیز دربرگرفته‌است. این نقشه از کشور ایران در سال 1747 (میلادی) میلادی، برابر با 1126 خورشیدی و 1160 قمری و در زمان سلسله? افشاریان رسم شده‌است. نام مشهد در کنار نام توس در نقشه مشهود است.
نوشتار اصلی: طوس

پیش از قتل علی بن موسی الرضا در 203 هـ. ق، و دفن او در کاخ حُمَید بن قَحطَبه در سناباد نوغان، خبری از مشهد نبود. حتی نام نوغان توس از سده‌های اولیه? اسلامی به بعد در متون راه یافته و پیش از آن تقریباً هیچ خبری از نوغان نیست، بلکه تنها از ولایت توس یا شهر توس اخباری در اساطیر و آثار حماسیِ بعد به چشم می‌خورَد. در نتیجه، تاریخچه? مشهد از ابتدا تا پیدایش اسلام در تاریخ توس، و در دو سده? اسلامی در تاریخ نوغان مستتر است.[6] اینکه توس هم یک شهر و هم یک منطقه است، همراه با این واقعیت که هر دو ناحیه همواره به عنوان شهرهای اصلی منطقه در نظر گرفته می‌شوند، این باور نادرست را در میان جغرافی‌دانان متأخر عربی رواج داده که توس، پایتخت شهری دوبخشی شامل تابران و نوغان بوده‌است. این باور در مورد دوبخشی بودن شهر توس به طور عام در ادبیات اروپایی راه یافته‌است. سِر پِرسی سایکس و به دنبال وی، ئی. دیز[یادداشت 3] صراحتاً این تصور را به چالش کشیدند. جغرافی‌دانان قدیم‌تر عرب به‌درستی تابران و نوغان را به عنوان دو شهر کاملاً مجزا، از یکدیگر متمایز کردند. ویرانه‌های تابران، توس و مشهد در حدود 19 کیلومتری یکدیگر قرار دارند.[7]
مشهد در نوشتار محدثان، مورخان و جغرافی‌دانان دوره? اسلامی

در سده? سوم هجری، ابن بابویه قمی قمی در کتاب عیون اخبار الرضا فصلی را به مشهد اختصاص داده و در تمامی اخبار و مطالب، همه‌جا واژه? «مشهد» و «مشهد رضوی» را آورده‌است.[8] ابن حوقل در سده? چهارم هجری به سادگی این مکان را مشهد نامیده؛ یاقوت حَمَوی، در بیانی صریح‌تر، آن را «مشهد رضوی حرم رضا» نام نهاده‌است. مشهد به عنوان نام یک مکان، نخستین بار در احسن التّقاسیم فی معرفهِ الأقالیم محمد مقدّسی (مَقدِسی) و اواخر دهه? سوم قرن چهارم هجری پدیدار شده‌است. در حدود نیمه? قرن هشتم هجری، ابن بطوطه در سفرنامه? خود، از اصطلاح «شهر مشهد الرضا» استفاده کرده‌است. به نظر می‌رسد نام نوغان که هنوز هم بر سکه‌های نیمه? اول سده? هشتم هجری تحت حاکمیت ایلخانیان دیده می‌شود، به‌تدریج جای خود را به «المشهد» یا «مشهد» داده باشد. در این دوره مشهد اغلب با صراحت بیشتری با عناوین «مشهد رضا»، «مشهد مقدس» و «مشهد توس» شناخته می‌شود. اغلب در ادبیات و به‌ویژه در شعر، تنها توس مد نظر قرار گرفته‌است؛ برای نمونه، «توس جدید» در مقابل «توس قدیمی» یا شهری مقتضیِ این نام.[7] معین‌الدین محمد الزّمجی الاسفزاری، مورخ قرن نهم هجری، در کتاب روضات‌الجَنّات فی أوصاف مدینهِ هرات از آن با عنوان «مشهد مقدس رضوی» نام برده‌است.[9] و صدرالمتألهین لاهیجانی در کتاب تاریخ و جغرافیای شهر مشهد در سده? چهاردهم هجری از واژه? «مشهد مقدس رضوی» استفاده کرده‌است.[10]
پیشینه
نوشتار اصلی: پیشینه مشهد
نوشتار(های) وابسته: علی بن موسی الرضا، ابومسلم خراسانی، جنبش سیاه‌جامگان، مأمون، حمله مغول به ایران، افشاریان، نادر شاه، واقعه مسجد گوهرشاد و بمب‌گذاری در آرامگاه علی بن موسی

حوضه? رودخانه? کشف‌رود که شهر مشهد در آن قرار دارد، به خاطر شرایط مناسب طبیعی، از پیش از اسلام به عنوان یکی از بخش‌های موردتوجه برای سکونت در خراسان به حساب می‌آمده‌است. در نزدیکی شهر کنونی مشهد، شهری به نام توس وجود داشته‌است. اهمیت این شهر در دوران اسلامی به استقرار یکی از مهمترین زیارتگاه‌های جهان که برای امام هشتم شیعیان، علی بن موسی الرضا، ساخته شده‌است، بازمی‌گردد.[7] بنابراین، آنچه سناباد نوغان را در سرتاسر جهان مشهور ساخت، نه آرامگاه هارون الرشید، خلیفه? عباسی، بلکه زیارتگاه امام شیعه بود و شهر بزرگی که با گذشت زمان در اطراف روستایی کوچک گسترش یافت، المشهد (مشهد) عنوان گرفته‌است که به معنای «حرم حزن‌انگیز» است (در درجه? اول، حرم شهیدی از خاندان پیامبر اسلام).[7]
مشهد در دوره? خلافت اسلامی
موقعیت خراسان و توس (طوس) در نقشه? ایران در عصر خلفای عباسی، برگرفته از کتاب جغرافیای تاریخیِ سرزمین‌های خلافت شرقی

به گفته? تاریخ‌نویسان، هنگامی که یزدگرد سوم از برابر سپاهیان مسلمان عرب گریخت، راهی توس شد تا از کُنارَنگِ توس، مرزبان خود در آن خطه، پناه بخواهد، اما کنارنگ یزدگرد را از توس راهی مرو کرد. پس از آن، کنارنگیان به رغم فتح خراسان توسط اعراب، همچنان نفوذ خود را در خطه? توس حفظ کردند و تا پایان عصر امویان، در آن‌جا ماندند و تنها پس از یورش سرداران ابومسلم در سال 129 هـ. ق بود که آن‌جا را رها ساختند.[6][11] تنها خبر شاهنامه که تاریخ هم آن را تأیید می‌کند پناهنده‌شدن یزدگرد سوم ساسانی به کنارنگ توس، پس از شکست از تازیان در زمان خلافت عثمان است.[6]

مأمون، جانشین هارون، پس از گذشت چند سالی از خلافتش بر اثر طغیانی که علیه وی توسط علویان پدید آمد، به قصد آن‌که تمایل شیعیان را به خود جلب کند، علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعه، را به جانشینی نامزد کرد و به دارالخلافه‌اش در مرو فراخواند. مأمون به همراه علی بن موسی الرضا، پس از یک سال ماندن در مرو، رهسپار بغداد شد. در طی راه در روستای نوغان، علی بن موسی الرضا، به خانه? امیر سناباد وارد و در آن‌جا به روایت شیعیان مسموم شد و در سال 202 یا 203 هـ. ق پس از سه روز درگذشت و پیکرش در باغ حمید بن قحطبه در کنار مقبره? هارون، در 1?5 کیلومتری روستای سناباد مدفون شد. از همان زمان، این نقطه، مشهد الرضا و بعد به‌اختصار مشهد نام گرفت.[12]
مشهد در دوران حکومت‌های ایرانی تا عصر صفویه

در ابتدای سده چهارم هجری، عصر شکوفایی فرهنگ ایرانی -که با روی کار آمدن نصر بن احمد سامانی (300 ه. ق) رونقی یافته بود-، در سرزمین توس نیز به بار نشست.[13]

مشهد نیز همچون تمامی شهرهای بزرگتر ایران بارها شاهد افزایش جنگ و وحشت درون دیوارهای خود بود. سبکتگین، مؤسس سلسله غزنویان، در زمان فتح توس آرامگاه را ویران کرد. اما، بعداً پسرش، سلطان محمود، بازسازیش نمود. در سال 428 ه.ق. طی دوران حکومت سلطان مسعود غزنوی، حاکم بعدی خراسان به منظور حفاظت از آرامگاه علی بن موسی الرضا استحکامات دفاعی را بنا کرد. در سال 515 ه.ق. دیواری در اطراف شهر ساخته شد که گاهی اوقات امکان حفاظت در برابر حملات را فراهم می‌ساخت. اگرچه در سال 556 ه.ق. ترکهای غز موفق به گرفتن منطقه شدند ولی آنان از تاراج و غارت ناحیه? مقدس چشم‌پوشی کردند.[7]

در زمان سلجوقیان، توس در عین حال که از رونق درونی برخوردار بود، با بی‌مهری سلاطین رو به رو شد؛ ولی در این ایام خواجه نظام‌الملک وزیر شهیر آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقی در زمان وزارت 30 ساله‌اش توجهی به توس داشت و حتی مسجدی هم در تابران ساخت.[14] در ابتدای سده ششم هجری گویا تابران مدتی دچار قحطی و بلا بوده، این مطلب از نامه امام محمد غزالی به سلطان سنجر بر می‌آید؛[15] اما تابران در رهگذر زمان همچنان یکی از شهرهای مهم محسوب می‌شد. چنان‌که انوری شاعر معروف دربار سنجری در مدرسه منصوریه تابران تحصیل می‌کرد و باغ و مدرسه آن را ستایش کرده‌است.[16]

از جمله اماکنی که در عهد سلطان سنجر سلجوقی، به اصرار منابع شیعی متأخر، مانند مطلع‌الشمس و منتخب‌التواریخ، مورد توجه وی قرار داشت، مشهد بود. زیرا توس به واسطه وجود حرم علی بن موسی الرضا، از قطب‌های تشیع در خراسان به شمار می‌آمد و بنا به اعتراف منابع شیعی آن دوره، مرکزی دینی برای شیعیان و مورد علاقه ایشان بود و بنا به موقعیت جغرافیایی که بر سر راه‌های تجاری داشت، از مراکز اقتصادی، نیز محسوب می‌شد؛ و به این ترتیب، اهمیت سیاسی نیز یافته بود.[17] در سده ششم هجری نخستین گنبد حرم بر فراز قبه? موجود، به فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر وی، شرف الدین قمی ضمن تعمیر حرم ساخته شد که جنس آن گنبد از کاشی بود. قبه (گنبد آغازین) همان است که امروزه از داخل حرم دیده می‌شود و سطح مقعر و مقرنسهای آینه کاری شده? آن پیداست.[18]

در خلال سده‌های چهارم تا ششم هجری، در عصر شکوفایی فرهنگ ایرانی-اسلامی، دانشمندان و رجال برجسته‌ای از آن برخاسته؛ و در دیگر نواحی، و به طور عمده در شهرهایی که بیشتر کانون توجه بود، شکوفا شدند. خواجه نظام‌الملک (408 تا 485 ه. ق)، امام محمد غزالی (450 تا 505 ه. ق)، احمد غزالی (454 تا 520 ه. ق)، ابوالقاسم فردوسی (329 تا 411 ه. ق)، اسدی توسی (متوفی 465 ه. ق) و شیخ توسی (385 تا 460 ه. ق) از آن دسته‌اند.[14]

توس در سال 791 ه.ق. ضربه? مهلک را از جانب میرانشاه، پسر تیمور، دریافت کرد. زمانی که نجیب‌زاده? مغولی حاکم بر منطقه دست به شورش زده و تلاش کرد خود را مستقل سازد، تیمور پسر خود میرانشاه را برای مقابله با وی عازم منطقه کرد. توس پس از محاصره‌ای چندین ماهه مورد یورش قرار گرفت، به غارت و یغما برده شده و تلی از خاک از آن بر جای ماند؛ ده هزار نفر از ساکنین توس در این یورش قتل‌عام شدند. کسانی که از این کشتار همگانی جان سالم به در بردند در پناهگاه حرم امام رضا سکنی گزیدند. از این پس توس متروکه شد و مشهد جایگاه این شهر به عنوان پایتخت را از آن خود ساخت.[7] بعد از آن، علی‌رغم تلاشی که شاهرخ و شیبک خان ازبک در 915 ه.ق. برای ساخت مجدد شهر انجام دادند،[19] روی آبادانی به خود ندید و به تدریج روستاهای کوچکی جایگزین آن همه آوازه و رونق شد.[7]

از این زمان به بعد دیگر عصر حیات تابران به سر آمده بود و روی توجه تاریخ به سوی شهری قرار گرفت که قرن‌ها با نام نوغان و از این زمان به بعد با نام مشهد در کنار تابران قرار داشت و جای این شهر را گرفت.[7] در دوران تیموری در سده نهم هجری، به دنبال کوشش‌های شاهرخ تیموری در آبادانی مشهد، به همت همسر وی گوهرشادآغا، نخستین مسجد جامع شهر مشهد (مسجد گوهرشاد) با نام وی در سمت قبله? حرم رضوی که صحن جنوبی را تشکیل می‌دهد به اتمام رسید.[20]
مشهد، از صفویه تا دوران معاصر

با توجه تیموریان به مشهد و به ویژه بعد از آن در دوره? صفویه با استقرار رسمی مذهب تشیع در ایران و توجه خاص صفویان به مشهد، نیز انتقال آب چشمه گیلاس در دو مرحله (دوره? تیموری و دوره? صفوی) به مشهد، امید حیات دوباره تابران به کلی از میان رفت.[21][22] با پیشرفت خاندان صفوی عرصه? تازه‌ای از موفقیت برای مشهد آغاز شد. نخستین شاه این خاندان، شاه اسماعیل اول، شیعه را به عنوان مذهب رسمی بنیان نهاد و متعاقب این امر شهرهای مقدس داخل مرزهای ایران به ویژه مشهد و قم، به یک شاخصه? اصلی در برنامه? وی بدل شدند، چنانچه در مورد جانشینانش نیز همین‌طور بود. زیارت این آرامگاه‌های مقدس رونق قابل توجهی را برای این شهرها به ارمغان آورد. در مشهد، بارگاه سلطنتی، فعالیت ساخت و ساز وسیعی را به نمایش گذاشت. در این رابطه به ویژه شاه تهماسب اول، جانشین شاه اسماعیل اول و شاه عباس اول از چهره‌های شاخص به شمار می‌آیند.[7] سلاطین صفوی که در اعتلای شعائر مذهب شیعه سعی وافر داشتند، خراسان و بخصوص مشهد را مورد توجه خاص قرار دادند. بر همین اساس، هرات در عهد شاه اسماعیل اول از دارالملک خراسان خارج شد و شهر مشهد جای آن را گرفت.[23]

در زمان شاه طهماسب اول، خوانین شیبانیان چند مرتبه به مشهد حمله و یک مرتبه در سال 936 آن را تصرف کرد.[24][25] سال 997 سال فاجعه‌انگیزی برای مشهد بود. عبدالمؤمن شیبانی پس از چهار ماه محاصره، شهر را مجبور به تسلیم کرد. خیابان‌های شهر مملو از خون شدند و غارت و تاراج سرتاسری در دروازه‌های منطقه? مقدس تمامی نداشت. شاه عباس اول که از سال 993 تا صعود رسمی تاج و تختش به قزوین در سال 995 در مشهد زندگی می‌کرد، تا سال 1006 قادر به بازپس‌گیری مشهد از ازبک‌ها نبود.[7]

در دوران پادشاهی شاه عباس اعتبار و رونق شهر مشهد رو به فزونی نهاد. شاهراهی میان اصفهان، مشهد و هرات احداث گردید و کاروانسراها و آب انبارهای بزرگ در مسیر آن ساخته شده، حرم رضوی نیز در این عهد توسعه یافت.[23] همچنین خیابانی مستقیم از غرب به شرق شهر مشهد در دوره? شاه عباس احداث شد که از میان آن نهری جاری بود. از اقدامات دیگر وی در مشهد می‌توان به انتقال آب چشمه گیلاس به مشهد اشاره کرد.[26] شاه عباس، مشهد را به طور رسمی «شهر مقدس ایران» قرار داد تا آن که مردم به زیارت امام هشتم شیعیان بروند و از رنج و مشقت‌های سفر حج و سخت‌گیری‌های حکام ولایات عثمانی دیگر خبری نباشد.[27]

در ایران عصر صفوی تنها سیزده شهر دارای بیگلربیگی عظیم‌الشأن بودند که یکی از آنها مشهد بود. بیگلربیگی مشهد حاکمان تابعی هم داشت که عبارت بودند از حکام سرخس، نیشابور، ترشیز، ابیورد، آزادوار، نسا، سبزوار، اسفراین، حورور ویساکوه، درون، تربت و بزاندوق.[28] هم‌چنین ظاهراً مشهد یکی از معدود شهرهای قلمرو صفویه بوده که در روزگار شاه سلیمان و شاه سلطان حسین در آن سکه ضرب می‌شده‌است.[29]

در سال 1135 و با آغاز حکومت شاه تهماسب دوم، ایل افغانی ابدالی به خراسان حمله کرد. مشهد سقوط کرد؛ ولی در سال 1138 ایرانی‌ها موفق شدند پس از یک محاصره? دوماهه این شهر را باز پس گیرند.[7]

خراسان در زمان نادر شامل بخشهایی از افغانستان و ماوراءالنهر بوده است که در سایه? توسعه‌طلبی‌های نظامی نادر تا مرز هند و ترکستان گسترش یافت. نادر، پایتخت را از اصفهان که یادگار طرفداران صفوی بود به خراسان انتقال داد. او با استفاده از موقعیت ژئوپولتیک خراسان توانست بر اهداف سیاسی خود دست یابد. مشهد مرکز سیاسی دولت وی و دژ کلات، حصاری طبیعی در مواقع بحرانی گشت. ارتش او متکی بر نیروی رزمی قومیت‌های گوناگون به ویژه عشایر خراسان بود.[30]

مشهد در زمان سلطنت نادر به اوج خود رسید. نادر مشهد را به پایتختی برگزید زیرا با توجه به گسترش زیاد متصرفاتش در شرق، مشهد از اصفهان، پایتخت صفویان، دارای مرکزیت بهتری بود. او یکی از بانیان بزرگ حرم علی بن موسی الرضا به شمار می‌آید. نادر به شکرانه? پیروزی بر ملک محمود سیستانی، گلدسته? طلایی در جنوب صحن عتیق (انقلاب فعلی) و شمال غربی گنبد بنا کرد. در همان زمان گلدسته? شاه تهماسبی را -که در سمت دیگر صحن قرار داشت- برای این که با گلدسته? مذکور متناسب باشد خراب کرد و تجدید بنا نمود. هنگامی که نادر با غنایم فراوان از هند بازگشت هدایای زیادی به حرم عرضه داشت و دستور داد ایوان امیرعلیشیر نوایی را از نو بنا کنند و با الواح زرین بپوشانند که اکنون به نام ایوان طلای نادری مشهور است. سقاخانه وسط صحن نیز به امر وی بنا گردید. همچنین چهارصد جلد کتاب به کتابخانه آستان قدس اهدا کرد که بدین ترتیب در شمار بزرگترین واقفین حرم درآمد. دوران شکوه و جلال مشهد دیری نپایید زیرا علی‌رغم توجهی که نادر به حرم و شهر داشت، سختگیری‌های پی‌درپی وی در سال‌های بعد برای مردم ساکن شهر دشوار و طاقت‌فرسا بود.[31]

پس از نادر و جانشینانش، آخرین پادشاه افشاری، شاهرخ، به مدت 50 سال به طور ضعیف و تحت نفوذ امرا و فرماندهان ایلات خراسانی و حمایت‌های احمدشاه درانی در بخش کوچکی از خراسان غربی به مرکزیت مشهد فرمان راند.[30] احمد شاه و جانشین وی تیمور شاه، شاهرخ را به عنوان خراجگزار در متصرفات خراسان گماردند و بدین ترتیب خراسان به نوعی دولت حائل بین آنان و ایران تبدیل شد. سلطنت شاهرخ نابینا با وقفه‌های کوتاه مدت و مکرر، بدون هیچ‌گونه واقعه? به ثبت رسیده? خاصی سپری شد. پس از مرگ تیمور شاه (1207) آقا محمد خان پایه‌گذار سلسله? قاجار موفق شد در سال 1210 قلمرو حکومتی شاهرخ را تصاحب کرده و وی را به مرگ محکوم کند و این پایان جدایی خراسان از دیگر بخش‌های ایران بود.[7]

در سده نوزدهم مشهد شهری دارای یک حصار و قلعه نظامی جهت حفاظت از حملات بود. این شهر شش محله بزرگ و ده محله کوچک‌تر داشت. در میانه شهر خیابان اصلی قرار داشت که شهر را به دو نیمه تقسیم می‌کرد و در طول آن نهر آبی جاری بود که منبع اصلی آب شهر بود. منبع اصلی درآمد شهر ناشی از حرم رضوی و زائران آن بود.[32]
مشهد در دوران قاجاریه و پهلوی
نمایی از خانه‌ها و مدرسه‌ای در مشهد، سال 1858

اعتراض مردم مشهد به حکومت آصف‌الدوله، حاکم خراسان، اعتراض نسبت به واگذاری امتیاز تنباکو و همچنین خیزش مردمی در جریان انقلاب مشروطه، از مهم‌ترین وقایع دوران قاجاریه در مشهد به شمار می‌رود. مشهد در زمره? نخستین شهرهای کشور بود که مردم آن نسبت به انعقاد قرارداد تنباکو و ورود کارکنان شرکت رژی به این شهر، در روز 13 مهر 1270 اعتراض کردند و دست به تظاهرات زدند. واکنش مأموران «فتحعلی‌خانِ» صاحب دیوان، حاکم وقت خراسان، به این اعتراض، استفاده از زور و سرکوب معترضان بود. با ضرب و جرح راهپیمایان، تعداد زیادی از مردم مشهد در اعتراض به این رفتار در مسجد گوهرشاد متحصن شدند. ناصرالدین شاه ناچار شد اجرای قرارداد را در مشهد، شش ماه به تأخیر بیندازد و پس از آن نیز اجرای قرارداد در مشهد اجباری نبود.[33]

مشهد، مرکز ایالت خراسان، نقشی بارز در مبارزات ضد استبدادی ایرانیان، که به انقلاب مشروطه منجر شد، ایفا کرده‌است و برخی کارشناسان، با اتکا به همین سابقه? مبارزاتی، برای این شهر نقشی پیشروانه و الهام‌بخش در روند پیروزی انقلاب مشروطه قائل شده‌اند. با پیروزی انقلاب مشروطه، و به رغم مبارزات آزادی‌خواهان، فضای مشهد اختناق‌آلود و پرتنش شد و مشروطه‌خواهان در رسیدن به آرمان‌های خویش توفیق چندانی نیافتند. بسیاری از آزادی‌خواهان مشهد دستگیر، زندانی، و تبعید شدند و مشروطه و مشروطه‌خواهی در این شهر منزوی و سرکوب شد. بر خلاف نظر رایج، که انزوای مشروطه در مشهد را به عدم اقبال مردم این شهر نسبت به مشروطه نسبت می‌دهد، مشکل اصلی این شهر، علاوه بر وجود نهادهای مشروعه‌خواه، حضور گسترده? نیروهای روسی و مداخلات و کارشکنی آن‌ها در راه پیشبرد مشروطه بوده‌است. مداخلات روس‌ها در مشهد سرانجام منجر به ماجرای به توپ بستن حرم علی بن موسی الرضا شد. روس‌ها این اقدام را به منظور ترساندن مشروطه‌خواهان مشهد و دادن هشدار به دولت مشروطه و مشروطه‌خواهان دیگر شهرها انجام دادند. به این ترتیب مشروطه‌خواهان در مشهد به شدت منزوی و سرکوب شدند و ناامیدی و رخوت نه فقط مشهد بلکه سراسر نواحی شمالی و دیگر ایالات ایران را فراگرفت.[34]

در سال 1290 خورشیدی یوسف خان از خواص هرات با نام محمدعلی‌شاه در مشهد اعلام استقلال کرد. روس‌ها به این بهانه در 9 فروردین 1291، مشهد را به توپ بستند و بسیاری از مردم، شهروندان و زائرین کشته شدند. پس از این واقعه یوسف خان توسط ایرانیان، زندانی و به مرگ محکوم شد.[7][35][36]
طرح جامع شهر مشهد در سال 1352 خورشیدی

مهم‌ترین واقعه? تاریخ سیاسی معاصر مشهد، واقعه مسجد گوهرشاد در زمان رضاشاه است. در 21 تیر 1314 جمعیت زیادی در مسجد گوهرشاد تجمع کردند و علیه اقدامات دولت در رابطه با قانون کشف حجاب در ایران اعتراض نمودند. مأمورین نظامی و انتظامی با مردم درگیر شدند و تعدادی از مردم درون مسجد کشته شدند. در این واقعه تعداد بسیاری کشته، مجروح و بازداشت شدند. کشتار مردم در این مسجد به اندازه‌ای بود که به نقل از شاهدان عینی چند کامیون جنازه از صحنه کشتار خارج کردند.[37]

توسعه شهر در دهه 1325 تا 1335 در جنوب غربی و غرب صورت گرفت. راه آهن و فرودگاه تأثیر زیادی بر چگونگی هدایت توسعه داشته‌اند. در دهه 1335 تا 1345، جاده? جدید تهران باعث توسعه? شهر به سمت جنوب گردید. از سال 1345 به بعد توسعه? شهر منطبق با طرح جامع هدایت شده‌است. در سال 1355 محور اصلی جاده? سنتو، دانشگاه فردوسی و پارک ملت توسعه? شهر را به سمت غرب تشدید نمودند. این شهر قرار بود به دو قسمت مذهبی-سنتی (مشهد شرقی یا رضوی) و توریستی-مدرن (مشهد غربی یا پهلوی) تقسیم شود، که با انقلاب اسلامی ناکام ماند.[38]
مشهد در دوران جمهوری اسلامی

در دوره? شهرداری شهردار پژمان، توسعه طبق طرح جامع پیشین با پاره‌ای تغییرات انجام گردید و شهرستان بینالود به عنوان بخش گردشگری مشهد معرفی گردید. اکنون، ساختار کالبدی شهر به صورت قطاعی است. مراکز تجاری و خدماتی در اطراف حرم و قطاع غربی تمرکز یافته‌اند و واحدهای مسکونی در دو محور غرب و شرق قرار دارند.[38]

در سال‌های اخیر حرکت ساخت و سازهای مدرن در مشهد شتاب بیشتری گرفته‌است. بر اساس چشم‌انداز مشهد در سال 1400 این شهر به شهری مدرن با معماری اسلامی-مدرن تبدیل خواهد شد. در این راستا 48 پروژه? بزرگ معماری برای شهر در نظر گرفته شده‌است.[39] با این حال، برخی از کارشناسان معتقدند که این پروژه‌ها جلوه? اسلامی شهر را خدشه‌دار می‌کند.[40][41] هم‌چنین ساخت و سازهای جدید در اطراف حرم علی بن موسی الرضا باعث شده که خط آسمانی و منظر تاریخی و فرهنگی مجموعه حرم مورد تعرض قرار گیرد.[42][43] این مسئله باعث بروز واکنش‌هایی از سوی برخی چهره‌های مذهبی و سیاسی شد؛[44] و همین‌طور ثبت شدن این مجموعه در میراث جهانی یونسکو را با مشکل روبرو کرده‌است.[45]
جغرافیای طبیعی
موقعیت جغرافیایی

شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی با 328 کیلومتر مربع مساحت،[2] در شمال شرق ایران و در طول جغرافیایی 59 درجه و 15 دقیقه تا 60 درجه و 36 دقیقه و عرض جغرافیایی 35 درجه و 43 دقیقه تا 37 درجه و 8 دقیقه و در حوضه? آبریز کشف رود، بین رشته‌کوه‌های بینالود و هزار مسجد واقع است. ارتفاع شهر از سطح دریا حدود 1050 متر (حداکثر 1150 متر و حداقل 950 متر) است.[3]
Compass rose pale.svg سرخس کلات چناران Compass rose pale.svg
سرخس شمال نیشابور و چناران
شرق مشهد غرب
جنوب
تربت جام فریمان نیشابور
زمین‌شناسی
نقشه اقلیمی ایران. شهر مشهد در منطقه مدیترانه‌ای با باران بهاره قرار گرفته‌است.

?? معتدل خزری بسیار مرطوب

?? معتدل خزری

?? مدیترانه‌ای با باران بهاره

?? مدیترانه‌ای

?? کوهستانی سرد

?? کوهستانی بسیار سرد

?? نیمه‌بیابانی سرد

?? نیمه‌بیابانی گرم

?? بیابانی خشک

?? بیابانی خشک گرم

?? خشک ساحلی گرم

?? خشک ساحلی

دشت مشهد به صورت دره‌ای وسیع دارای ابعادی به طول بیش از 100 کیلومتر و عرض متوسط حدود 25 کیلومتر و وسعت حدود 2500 کیلومتر مربع است. دشت مشهد با مختصات طول جغرافیایی ´21:°58 تا ´08:°60 درجه شرقی و عرض جغرافیایی ´40:°35 تا ´03:°36 درجه شمالی در حوضه? آبریز رودخانه? کشف‌رود در خراسان رضوی قرار دارد. از میان سازندهای موجود در این دشت، سازند مزدوران (سازند دوران دوم) در رابطه با منابع آب زیرزمینی حائز اهمیت است. این سازند که از رسوبات سخت کربناته تشکیل شده، به دلیل وجود فضاهای خالی کارستی قادر است سفره‌های آب زیرزمینی را به وجود آورد. از جمله منابع آب سطحی این دشت نیز می‌توان به خود رودخانه? کشف‌رود اشاره کرد. این رودخانه در گذشته دارای آب زیادی بوده‌است؛ ولی در حال حاضر به علت پایین افتادن سطح آب زیرزمینی و در نتیجه قطع شدن زهکش‌ها تنها در مواقع سیلابی شدید، مقداری آب از سرشاخه‌های آن وارد می‌شوند.[46]